Koncepti më elementar i ideologjisë është ndoshta fraza më e njohur e Kapitalit të Marksit: “Sie wissen das nicht, aber sie tun es” (“Ata nuk e dinë këtë, mirëpo po e bëjnë”). Koncepti i ideologjisë implikon një lloj naiviteti bazik, themelor: mospranimin e predispozitave, të kushteve efektive të saj, një distancë, një divergjencë të ashtuquajtur midis realitetit social dhe pasqyrimit tonë të shtrembëruar, vetëdijes sonë të rreme për të. Prandaj një “vetëdije e tillë naive” mund të paraqitet në një procedurë kritiko-ideologjike. Qëllimi i kësaj procedure është të dërgojë një vetëdije ideologjike naive në pikën ku ajo mund të pranojë kushtet e saj efektive, realitetin social që po e shtrembëron, dhe përmes këtij akti ta tretë vetveten. Në versione më të sofistikuara të kritikëve të ideologjisë – që janë zhvilluar nga Shkolla e Frankfurtit për shembull – çështja nuk qëndron në parjen e gjërave (realiteti shoqëror) siç “janë në të vërtetë”, në hedhjen tutje të syzeve të ideologjisë; pika kryesore është të shohim se si realiteti në vetvete nuk mund ta riprodhojë vetveten pa të ashtuquajturën mistifikim ideologjik. Maska nuk është thjesht duke e fshehur gjendjen e vërtetë të gjërave; shtrembërimi ideologjik është i shkruar brenda esencës së saj.
Paskëtaj gjejmë paradoksin e një qenie e cila mund ta riprodhojë veten vetëm për aq sa ajo është e refuzuar dhe e neglizhuar: momenti që ne e shohim atë “ashtu siç është vërtet”, kjo qenie e humbet veten në një asgjë ose, më saktë, e ndryshon veten në një realitet të llojit tjetër. Prandaj duhet të shmangim metaforat e thjeshta të demaskimit, duke i hedhur tutje mbulesat të cilat janë të përcaktuara të fshehin realitetin e zhveshur. Mund të shohim pse Lacan-i në seminarin e tij mbi Etikën e psikanalizës e distancon veten nga gjestet çliruese të të thënit përfundimisht se “mbreti nuk ka rroba”. Çështja qëndron, siç thotë Lacan-i , që mbreti është i zhveshur vetëm nën rrobat e tij, kështu që nëse ka vend për ndonjë gjest demaskues të psikanalizës, ai gjendet më afër shakasë së mirënjohur të Alphonse Allais-së të cituar nga Lacan-i: dikush tregon me gisht drejt një gruaje dhe flet me zë të tronditur: “Shikoje atë, çfarë turpi, nën rroba është totalisht e zhveshur” (Lacan, 1986, fq. 231)
Por të gjitha këto tashmë janë të mirënjohura: bëhet fjalë për konceptin klasik të ideologjisë si “vetëdije e rreme”, keqnjohja e realitetit social e cila është pjesë e vetë realitetit. Pyetja jonë është: A aplikohet koncepti i ideologjisë si vetëdije naive ende në ditët e sotme? A është duke operuar ende edhe sot? Në “Kritikën e arsyes cinike”, bestselleri i famshëm në Gjermani (Sloterdijk, 1983), Peter Sloterdijk-u parashtron tezën se mënyra sunduese e funksionimit të ideologjisë është cinikja, çka e bën të pamundur, ose më saktë të kotë, procedurën e kritikës klasike të ideologjisë. Subjekti cinik është mjaft i vetëdijshëm për distancën mes maskës ideologjike dhe realitetit social, por megjithatë insiston në maskën. Formula që ka propozuar Sloterdijk-u do të ishte: “Ata e dinë shumë mirë çfarë po bëjnë, por ende vazhdojnë ta bëjnë”. Arsyeja cinike nuk është më naive, por paradoks i një vetëdije të rreme: e dimë shumë mirë pavërtetësinë, jemi krejt të vetëdijshëm për interesin partikular të fshehur prapa një universaliteti ideologjik, por akoma nuk heqim dorë nga kjo.
Duhet ta dallojmë imtësisht këtë pozicion cinik nga ajo çka Sloterdijk e quan kynicism. Kynicism-i paraqet refuzimin popullor, plebeas, ndaj kulturës zyrtare me anë të ironisë dhe sarkazmës: procedura klasike ekynicism-it është konfrontimi i frazave patetike të ideologjisë zyrtare sunduese – solemnitetin e saj, tonalitetin e rëndë – me banalitetin e përditshëm dhe t’i përqeshë, çka ekspozon prapa fisnikërisë së frazave ideologjike interesat egoiste, dhunën, pretendimet brutale për fuqi. Kjo procedurë është më shumë pragmatike sesa argumentuese: ajo shkatërron propozimin zyrtar duke e konfrontuar atë me situatën e shpalljes së saj; ajo procedon ad hominem (për shembull kur një politikan predikon detyrën e sakrificës patriotike, kynicism-i shfaq përfitimin personal që ai po merr nga sakrifica e të tjerëve.)
Cinizmi është përgjigja e kulturës dominuese ndaj subversionit kynicist: Ai e pranon, e llogarit interesin partikular mbrapa universalitetit ideologjik, distancën mes maskës ideologjike dhe realitetit, por ende gjen arsye për ta mbajtur maskën. Ky cinizëm nuk përbën një pozicion të drejtpërdrejtë imoraliteti, më tepër i ngjan moralitetit që e vendos veten në shërbim të imoraliteti t- modeli i urtësisë cinike është të krijojë ndershmëri, integritet, si formë supreme e pandershmërisë dhe moral si formë supreme të shthurjes, të vërtetën si formën më efektive të gënjeshtrës. Prandaj ky cinizëm është një lloj “mohimi i mohimit” i pervertuar i ideologjisë zyrtare: përballë pasurimit ilegal, plaçkitjes, reaksioni cinik konsiston në të shprehurit se pasurimi legal është shumë më efektiv dhe, për më tepër, i mbrojtur nga ligji. Siç e ka thënë Bertolt Brecht-i në “Operën për tre groshë”: “Ç’është plaçkitja e një banke krahasuar me themelimin e një banke të re?!”
Është e qartë, kësisoj, se përballë të tillë arsyeje cinike, kritika tradicionale e ideologjisë është jofunksionale. Nuk mund t’ia nënshtrojmë më tekstin ideologjik ndaj “leximit simptomatik”, duke e konfrontuar atë me njollat e saj boshe, me atë që duhet të shtypë për të organizuar vetveten, të ruajtur konsistencën e vet – arsyeja cinike e merr parasysh këtë distancë paraprakisht. A na mbetet pastaj vetëm të pohojmë se, me mbretërimin e arsyes cinike, ne e gjejmë veten në të ashtuquajturën botë postideologjike? Edhe Adorno-ja arrin në këtë konkluzion, duke filluar nga premisa se ideologjia është, mirëfilli, vetëm një sistem i cili hedh një pretendim për të vërtetën – pra nuk është gënjeshtër, por një gënjeshtër e përjetuar si e vërtetë, një gënjeshtër e cila pretendon të merret seriozisht. Ideologjia totalitare nuk e ka më këtë pretendim. Ajo nuk ka më për qëllim, edhe sipas autorëve të saj, që të merret seriozisht – statusi i saj është ai i një mjeti manipulimi, diçka e jashtme dhe instrumentale; sundimi i saj garantohet jo nga e vlera e vërtetë e saj, por thjesht nga një dhunë dhe premtim fitimi jashtideologjikë.
Këtu, në këtë pikë, duhet parashtruar ndarja mes simptomës dhe fantazisë për të treguar se si ideja se ne jetojmë në një shoqëri postideologjike lëviz pak si shumë shpejt: arsyeja cinike, me të gjitha shkëputjet e saj, e lë të paprekur nivelin fundamental të fantazisë ideologjike, nivelin mbi të cilin ideologjia strukturon vetë realitetin social.
Shkëputur nga: Slavoj Žižek –The Sublime Object of Ideology